Nadwaga i otyłość wśród dzieci to problem XXI wieku
Nadmierna masa ciała stanowi jeden z najpoważniejszych problemów zdrowotnych w naszym kraju i to bynajmniej nie tylko wśród dorosłych – coraz częściej problem ten dotyka dzieci i to coraz młodszych. Niestety nie wszyscy rodzice zdają sobie sprawę z tego, że nadwaga i otyłość często są wstępem do kolejnych przypadłości, a także znacznie zwiększają ryzyko wielu przewlekłych chorób.
Jak poważny jest problem otyłości wśród dzieci, pokazują statystyki. Światowa Organizacja Zdrowia podaje, że w ostatnich 20 latach na świecie kilkakrotnie wzrosła liczba dzieci z nadwagą. Szacunki WHO mówią aż o 38 milionach dzieci do lat pięciu z nadmierną masą ciała w 2019 roku! Natomiast częstość występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży w wieku 5-19 lat dramatycznie wzrosła z zaledwie 4 proc. w 1975 r. do ponad 18 proc. w 2016 r.
Przyglądając się Polsce, problem wcale nie jest mniejszy – polskie dzieci tyją najszybciej w Europie, a World Obesity Federation sygnalizuje, że do 2030 r. problem otyłości dotknie w naszym kraju prawie milion dzieci. Gdy policzymy, że młode pokolenie (dzieci w wieku 5-19 lat) liczy w Polsce niecałe 7 mln, skala problemu jest ogromna.
Nadwaga i otyłość u dzieci – przyczyny
Podobnie, jak u dorosłych, tak i u dzieci występują różne rodzaje otyłości. Wyjściowa klasyfikacja choroby uzależniona jest od przyczyn występowania nadmiaru nagromadzenia tkanki tłuszczowej i na tej podstawie możemy wyróżnić:
- otyłość prostą lub pierwotną – występującą w zdecydowanej większości przypadków (95%), wynikającą z zależności czynników genetycznych, biologicznych i środowiskowych. Otyłość ta jest skutkiem dostarczania nadmiernej ilości energii w pożywieniu w stosunku do energetycznego zapotrzebowania organizmu;
- otyłość wtórną, która może się pojawić w przebiegu, bądź na skutek innej choroby, przykładowo uszkodzenia układu nerwowego, zaburzeń hormonalnych, czy uwarunkowań genetycznych. Może być ona również wynikiem zażywania niektórych leków. Otyłość wtórna u dzieci występuje w ok. 5% przypadków.
Bez względu na to, z którym rodzajem otyłości mamy do czynienia, niezdrowy tryb życia, nieodpowiednia dieta oraz brak aktywności fizycznej, będą przyczyniały się do nadmiernego nagromadzenia tkanki tłuszczowej u dzieci.
Do przyczyn nadwagi i otyłości u dzieci możemy zaliczyć:
- niezdrową dietę – spożywanie wysoko przetworzonej żywności bogatej w tłuszcze i cukry proste;
- picie słodzonych i gazowanych napojów oraz nadmiernej ilości soków owocowych;
- ciągłe podjadanie słodyczy i wyrobów cukierniczych;
- nieregularne posiłki;
- zbyt duże porcje pożywienia;
- siedzący tryb życia;
- brak aktywności fizycznej;
- podjadanie między posiłkami, głównie słodyczy, bądź przetworzonych przekąsek, chipsów itp.
Otyłe dzieci
Za błędy żywieniowe u dzieci odpowiedzialni są rodzice. Z badań wynika, że przekarmiają oni swoje potomstwo już w wieku niemowlęcym. Ponad 60% dzieci w wieku 6 i 12 miesięcy dostaje zbyt dużo posiłków dziennie, a kaloryczność pożywienia przekracza wskazywane normy. Pokarmy są przesłodzone, mocno solone, sporządzone niezgodnie z zaleceniami.
Część dzieci zbyt wcześnie zaczyna spożywać żywność przeznaczoną dla dorosłych. A to dopiero początek problemu. Im dziecko jest starsze, tym gorsze stają się jego nawyki żywieniowe. Coraz bardziej nieregularne posiłki, pomijanie śniadań, jedzenie kilku obiadów dziennie, podjadanie przekąsek, to tylko niektóre niezdrowe przyzwyczajenia, które prowadzą prosto do otyłości.
Jak dodamy do tego karmienie pociech gotowymi daniami, jedzeniem z fast-foodów, słodyczami, pizzą, chipsami i popijaniem tego wszystkiego słodkimi i gazowanymi napojami, to z pewnością problemem nie są tutaj uwarunkowania genetyczne i tłumaczenie, że dziadek miał brzuszek, ja mam nadwagę, to i dziecko ma. Owszem, geny mogą mieć znaczenie, ale dziecko dziedziczy predyspozycje do nadwagi, czy otyłości, a nie samą chorobę. Jak dołożymy do tego brak jakiejkolwiek aktywności fizycznej, nieuzasadnione zwolnienia z zajęć wychowania fizycznego, a w wolnych chwilach siedzenie przed telewizorem czy komputerem, to mały człowiek ma niewielkie szanse na zdrowy i prawidłowy rozwój.
Warto sobie uświadomić, że na przybieranie na wadze największy wpływ mają czynniki środowiskowe, czyli m.in. codzienna dieta i aktywność fizyczna. Co więcej, człowiek od najmłodszych lat obserwuje, uczy się i nabiera konkretnych nawyków, które mają swoje odzwierciedlenie w dorosłym życiu.
BMI dzieci
Ocena prawidłowej masy ciała dzieci i młodzieży uwzględnia specyfikę okresu rozwojowego, który jest z kolei determinowany wiekiem dziecka. Masa ciała jest ściśle powiązana z wysokością, stąd wskaźniki mierzenia nadwagi i otyłości opierają się na wadze i wzroście.
Głównym wskaźnikiem stosowanym do oznaczania prawidłowej masy ciała jest wskaźnik BMI, czyli body mass index. Jego wartość wyliczamy za pomocą prostego równania, które wykorzystuje masę ciała oraz wzrost.
Dla osób dorosłych wartość BMI wskazuje na:
- < 16,0 – wygłodzenie
- 16,0–16,99 – wychudzenie
- 17,0–18,49 – niedowagę
- 18,5–24,99 – wartość prawidłową
- 25,0–29,99 – nadwagę
- 30,0–34,99 – I stopień otyłości
- 35,0–39,99 – II stopień otyłości (otyłość kliniczna)
- ≥ 40,0 – III stopień otyłości (otyłość skrajna)
Jednak powyższe wartości dotyczą tylko osób dorosłych. W przypadku dzieci i młodzieży wartość wskaźnika BMI zależy również od płci i zmienia się wraz z wiekiem.
Nadwaga u dzieci
Skład masy ciała, wzrost i wiek dziewczynek oraz chłopców podlega ciągłym zmianom, dlatego prosta formuła obliczania wskaźnika BMI nie jest wystarczająca. Istnieją specjalne wskaźniki dla dzieci i młodzieży, oparte o obliczenia BMI, ale uwzględniające jednocześnie płeć i wiek (od 2 do 20 lat) – to tzw. percentyle, zwane również centylami.
Zgodnie z obowiązującą definicją WHO – nadwaga to zaburzenie, w którym wartość wskaźnika BMI jest równa lub większa od 85 centyla, a mniejsza niż 95 centyla. Wskaźnik równy lub powyżej 95 percentyli oznacza otyłość. Siatka centylowa (percentylowa) daje możliwość porównania wagi dziecka w stosunku do innych dzieci w tym samym wieku i tej samej płci.
Dodatkowy wskaźnik dla dzieci wskazuje na:
- < 5 centyli – niedowagę
- 5 ÷ poniżej 25 centyli – szczupłość
- 25 ÷ poniżej 85 centyli – wagę prawidłową
- 85 ÷ poniżej 95 centyli – nadwagę
- ≥ 95 percentyli – otyłość
Specjalne kalkulatory dla dzieci i młodzieży oparte o wyżej wymienione wskaźniki wymagają więc podania płci, wieku, wzrostu oraz wagi dziecka. Wynik wskaże percentyle oraz BMI.
Dieta dla dzieci – jak odchudzić dziecko?
Dieta dla dzieci zmagających się z nadwagą lub otyłością powinna być odpowiednio zbilansowana, czyli urozmaicona i zdrowa, jak również smaczna. Powinna zawierać:
- odpowiednie proporcje białka, węglowodanów oraz zdrowego tłuszczu;
- warzywa i owoce (najlepiej świeże), jednak z przewagą tych pierwszych, ponieważ owoce zawierają większą zawartość cukru;
- naturalne przetwory mleczne o średniej zawartości tłuszczu;
- mięsa – z przewagą mięsa białego, o niskiej zawartości tłuszczu, najlepiej duszone, pieczone bądź gotowane na parze;
- ryby i dania rybne – najlepiej świeże ryby przygotowane na parze, grillowane, bądź duszone;
- zdrowe zamienniki słodyczy, spożywane raz w tygodniu.
W ciągu dnia dziecko powinno zjeść pięć dań, o regularnych porach, co 3-4 godziny. Posiłki należy jeść powoli, a porcje mają nasycić dziecko, ale nie doprowadzić do przejedzenia. Warto również unikać dokładek.
W diecie należy znacznie ograniczyć spożywanie cukrów prostych, tłustych potraw, przetworzonych dań, czyli wyeliminować z jadłospisu słodycze, słodkie napoje, jedzenie z fast-foodów, czy karmienie gotową pizzą, chipsami i frytkami.
Ćwiczenia dla dzieci z nadwagą i otyłością
Do tego jaką rolę pełni w życiu każdego człowieka aktywność fizyczna chyba nie trzeba nikogo przekonywać. Dzieci od najmłodszych lat czerpią przyjemność z rozmaitych ćwiczeń i warto zrobić wszystko, aby nie straciły zapału do biegania, czy pływania, na rzecz grania w gry komputerowe, czy oglądania telewizji. Aktywność fizyczna pozytywnie wpływa na metabolizm tkanki tłuszczowej, kostnej, czynność układu nerwowego, krążeniowego, oddechowego, mięśniowego, poziomu hormonów, skład krwi, a nawet sferę psychiczną.
Jakie ćwiczenia fizyczne będą najbardziej odpowiednie dla dzieci z nadwagą lub otyłością? W zasadzie każdy rodzaj ruchu jest lepszy niż żaden, ale należy dostosować wysiłek do:
- stopnia otyłości dziecka,
- stanu zdrowia,
- poziomu wydolności fizycznej.
Ocena stanu zdrowia dziecka leży w gestii lekarza. Na podstawie wyników badań, indywidualnego doboru konkretnych treningów dokonuje fizjoterapeuta. To czy zaleci on pływanie, bieganie, jazdę na rowerze, czy skakanie na skakance będzie uzależnione od fizycznych możliwości dziecka w danym momencie.
Leczenie otyłości u dzieci
Otyłość to poważna przewlekła choroba, która prowadzi do powikłań i związanych z nimi innych dolegliwości. Z tego też powodu, decydując się na leczenie otyłości u dziecka, pierwsze kroki powinniśmy skierować do specjalisty – lekarza pediatry bądź poradni chorób metabolicznych. Układając dietę bądź plan treningowy na własną rękę można bardziej dziecku zaszkodzić niż pomóc.
Lekarz zaleci odpowiednią terapię, której zalecenia nie będą ograniczały się tylko do dziecka. Zmiana trybu życia, nawyków żywieniowych oraz aktywności fizycznej będzie dotyczyła całej najbliższej rodziny. Dziecko będzie potrzebowało wsparcia psychicznego i wzorców do naśladowania.
Wytyczne terapii będą uzależnione od:
- zaawansowania i stopnia nadwagi lub otyłości,
- skali problemu z punktu widzenia fizycznego i psychicznego,
- wieku dziecka,
- występowania innych chorób, w tym powikłań związanych otyłością,
- wydolności fizycznej dziecka,
- stopnia motywacji i zaangażowania dziecka i jego najbliższych.
Coraz częściej mówi się już o epidemii otyłości wśród dzieci. Należy podkreślić, że przyczyn może być wiele. Tylko 10 proc. otyłości występującej u dzieci i młodzieży to tzw. otyłość wtórna, spowodowana np. zaburzeniami endokrynologicznymi, uszkodzeniem układu nerwowego, genetycznie uwarunkowanymi zespołami wad wrodzonych lub będąca następstwem przewlekłego stosowaniem niektórych leków. Pozostałe 90 proc. to tzw. otyłość prosta, za wystąpienie której współodpowiedzialne są czynniki genetyczne oraz środowiskowe.
Dziedziczna może być skłonność do nieprawidłowego gromadzenia tkanki tłuszczowej i/lub do wolniejszego tempa przemiany materii. Wiadomo także, że tkanka tłuszczowa produkuje hormony, które oddziaływują na obszary mózgu odpowiedzialne za regulację apetytu. Wśród czynników środowiskowych wymienia się między innymi nieodpowiedni sposób odżywiania się, zbyt małą aktywność fizyczną oraz tzw. uwarunkowania psychologiczne, np. objadanie się dziecka w sytuacji, kiedy nie radzi sobie z różnymi problemami, takimi jak: konflikty rodzinne, trudności w nauce, kłopoty z rówieśnikami . Uważa się, że czynniki żywieniowe odpowiedzialne są nawet w ok. 40 proc. za rozwój otyłości prostej.
Nadal często postrzegamy otyłość jako problem wyłącznie estetyczny, a przecież dzieci otyłe mają często problem z akceptacją w grupie rówieśników.
Rówieśnicy bywają bezwzględni w swojej krytyce i braku tolerancji dla otyłości. Jak wynika z badań, negatywy stosunek do otyłości stwierdza się już u dzieci w wieku przedszkolnym. Im starsze dziecko z namiarem masy ciała, tym większe u niego poczucie osamotnienia, gorsza samoocena oraz skłonność do obniżonego nastroju, co dodatkowo utrudnia proces leczenia.
Dorośli czasem myślą, że jeśli dziecko jest pulchne, to z tego wyrośnie. Większość dzieci z tego nie wyrasta. Z badań przeprowadzonych wśród dzieci z nadwagą i otyłością w wieku 1-3 lat wynika, że odpowiednio ok. 19 proc. i 26 proc z nich będzie otyłymi dorosłymi. Natomiast nadwaga w wieku 10-15 lat skutkować może u 75 proc. tej młodzieży otyłością w wieku dorosłym, a w przypadku otyłych 10-15-latków u 83 proc.
Zdrowy styl życia należy prowadzić w każdym wieku. Pamiętać o tym powinny szczególnie kobiety planujące posiadanie dzieci oraz będące w ciąży. Profilaktykę otyłości u dzieci należy rozpocząć już w okresie noworodkowym.
Hipoteza Barkera zakłada, że już we wczesnym okresie życia płodowego można wpływać sposobem odżywiania się matki na metabolizm jej dziecka. Zarówno nadmiar, jak i niedobór składników odżywczych w diecie matki, może ,,przeprogramować” metabolizm płodu, a w konsekwencji zwiększyć ryzyko wystąpienia u dziecka w przyszłości nadmiaru masy ciała oraz takich chorób jak np. nadciśnienie tętnicze, miażdżyca, cukrzyca typu 2, osteoporoza ,,Krytycznymi” okresami dla rozwoju tkanki tłuszczowej jest 1-2 oraz 10-18 rok życia. Właśnie wtedy dochodzi do zwiększenia liczby i wielkości komórek tłuszczowych, na co istotny wpływ wywierają między innymi czynniki żywieniowe.
Wiele osób uważa wszczynanie alarmu z powodu otyłości dziecięcej za przesadę. Bo co z tego, że dziecko jest grube? Tyle tylko, że bardziej się męczy na lekcji WF-u i nie chce ćwiczyć. Dzieci z otyłością i nadwagą bardzo często unikają WF-u. Z wielu powodów. Badania wskazują, że jedną z przyczyn unikania przez np. otyłe nastolatki ćwiczenia na lekcjach WF-u jest lęk przed ośmieszeniem oraz negatywy obraz własnego ciała. Dlatego istotne jest, żeby nauczyciel prowadzący zajęcia dostosowywał ćwiczenia nie tylko do wieku otyłego dziecka, ale także do jego możliwości i udzielał mu wsparcia. Podstawowa, ale nie zawsze pozytywna, jest też rola rodziców. Część z nich sama zwalnia dzieci z zajęć WF-u lub stara się takie zwolnienie uzyskać od lekarza. Z badań wynika, że polskie dziecko spędza średnio około 5 godzin dziennie przed monitorem komputera albo ekranem telewizora. To bardzo dużo. Kiedyś dzieci większość wolnego czasu spędzały z rówieśnikami na grach i zabawach na świeżym powietrzu. Teraz jest niestety inaczej i przez większość tego czasu są w domu. Rodzice niejednokrotnie zupełnie tego nie kontrolują. Nawet już kilkuletnie dzieci trudno jest oderwać od ekranu telewizora lub komputera. Z badań przeprowadzonych w USA wynika, że ok. 29 proc. przypadków otyłości u dzieci można by zapobiec skracając czas oglądania telewizji przez dzieci. Dla starszych dzieci oglądanie telewizji to okazja do podjadania wysokokalorycznych przekąsek. Z niekontrolowanym oglądaniem telewizji wiąże się jeszcze jeden problem. Badania wykazują, że dziecko do około 9-10 roku życia nie jest świadomym konsumentem, a oglądając reklamę jakiegoś słodkiego produktu wymusza potem na rodzicu jego kupno. Dlatego też w niektórych krajach, niestety nie u nas, istnieje zakaz reklam skierowanych bezpośrednio do dzieci poniżej 12 roku życia.
Niestety dorośli też nie zawsze są świadomymi konsumentami. Nie czytamy etykiet, nie analizujemy składu produktów i ich wartości odżywczej. A jeżeli nawet czytamy etykiety, to niejednokrotnie brakuje nam wiedzy, by prawidłowo te informacje zinterpretować i dokonać odpowiedniego wyboru. Małe dzieci są całkowicie zależne od nas. Jeśli czegoś nie kupimy, nie podamy dziecku, to dziecko nie zrobi tego samo. Bardzo ważne aby rodzice zgodnie odmawiali dziecku nieodpowiednich dla niego produktów. To samo dotyczy oczywiście dziadków i innych opiekunów. Sprzeczne komunikaty dotyczące jedzenia, które otrzymuje dziecko od osób dorosłych sprawiają, że czuje się ono zagubione i sfrustrowane.
ZMIENIAJMY NASZE ŻYCIE I NASZYCH DZIECI
„NA LŻEJSZE”